Rzecznik Praw Dziecka (RPD) to konstytucyjny, jednoosobowy organ władzy państwowej ustanowiony artykułem 72 ust. 4 Konstytucji z roku 1997. Po raz w Polsce Rzecznik Praw Dziecka został powołany w roku 2000. Szczegółowy zakres kompetencji oraz pozycję ustrojową Rzecznika Praw Dziecka reguluje Ustawa z dnia 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka.
Na podstawie obowiązujących przepisów, należy przyjąć że do najważniejszy zadań Rzecznika Praw Dziecka należy ochrona dziecka w zakresie:
- prawa do życia i ochrony zdrowia;
- prawa do wychowania w rodzinie;
- prawa do godziwych warunków socjalnych;
- prawa do nauki.
Rzecznik Praw Dziecka został powołany przez Państwo w celu podejmowania działań na rzecz zapewnienia dziecku spokojnego, harmonijnego i bezpiecznego rozwoju, z pełnym poszanowaniem jego podmiotowości i przyrodzonej godności (art. 3 ustawy o Rzeczniku Praw Dziecka). W praktyce oznacza to, że Rzecznik ma obowiązek podejmowania wszelkich działań chroniących dziecko przed przemocą, wyzyskiem, okrucieństwem oraz przed wszelkimi formami zaniedbania czy demoralizacji, a także innymi formami niewłaściwego traktowania.
Rzecznik Praw Dziecka, w swojej działalności kieruje się zasadami zawartymi w Konstytucji RP, Konwencji o Prawach Dziecka oraz Ustawie o Rzeczniku Praw Dziecka. Do zasad tych należą przede wszystkim:
- działanie na rzecz dobra dziecka oraz w jego interesie
- zasada równości,
- troska o ochronę każdego dziecka,
- zasada poszanowania praw i obowiązków oraz odpowiedzialności rodziców za rozwój i prawidłowe wychowanie dziecka.
Warto zaznaczyć, że Rzecznik Praw Dziecka podejmuje przewidziane w ustawie działania, z własnej inicjatywy, analizując wszelkie napływające informacje, z których wynika że dobro, bezpieczeństwo bądź szeroko rozumiany interes dziecka mogą być zagrożone. Zajmuje się on zatem przypadkami indywidualnymi, jeśli nie zostały one wcześniej rozwiązane (z wykorzystaniem innych, dostępnych środków i możliwości prawnych). Oznacza to zatem, że Rzecznik Praw Dziecka nie zastępuje ani nie wchodzi w kompetencje innych wyspecjalizowanych służb czy instytucji, do zadań których należy ochrona dziecka, a jedynie interweniuje w indywidualnym przypadku, gdy dotychczas podjęte procedury okazały się niewystarczające bądź nieskuteczne (albo też po prostu ich zaniechano).
Adresatami podejmowanych przez RPD działań są organy władzy publicznej (np.: Prezydent, Sejm, sądy), a także samorząd terytorialny, instytucje rządowe oraz organizacje pozarządowe. Do organów tych i instytucji Rzecznik może zwrócić się między innymi:
- o podjęcie działań na rzecz dziecka,
- z inicjatywą ustawodawczą bądź o wydanie lub zmianę aktów prawnych,
- z wnioskiem o złożenie wyjaśnień i udzielenie informacji,
- o udostępnienie akt i dokumentów (w tym zawierających chronione dane osobowe).
Powołanie Rzecznika Praw Dziecka na mocy Ustawy Zasadniczej było w Polsce wydarzeniem przełomowym. Jest to bowiem Organ konstytucyjny, niezależny, silny, wyposażony w uprawnienia o charakterze kontrolnym, ostrzegawczym i inicjującym, a zarazem wspierający działania, wysiłki i inicjatywy zmierzające do zapewnienia maksymalnej ochrony każdego dziecka, jako najsłabszego podmiotu.
Na zakończenie warto jeszcze wspomnieć, że obowiązkiem Rzecznika Praw Dziecka jest składanie corocznej informacji przed Sejmem i Senatem na temat podjętych działań oraz uwag dotyczących stanu przestrzegania praw dziecka w Polsce. Jest to bardzo dobre narzędzie do publicznej dyskusji na temat realnej sytuacji dzieci w Polsce
